اسرار نیایش در تشیع - قسمت اول

 

چکیده 
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَلْیؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ(البقرة/186)
و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)!

باتوجه به ضرورت بحث از موضوع مهم و مورد ابتلای اکثریت قریب به اتفاق افراد و با توجه به اهمیتی که درباره آن در روایت های مختلف از جمله : امام صادق (علیه السلام)می فرمایند :«عَلَیکُم بِالدُّعاءِ ، فَإِنَّکُم لاتَقَرَّبونَ إِلَى اللّه بِمِثلِهِ ، وَلا تَترُکوا صَغیرَةً لِصِغَرِها أَن تَدعُوا بِها ، إِنَّ صاحِبَ الصِّغارِ هُوَ صاحِبُ الکِبارِ ؛ شما را سفارش مى کنم به دعا کردن، زیرا با هیچ چیز به مانند دعا به خدا نزدیک نمى شوید و دعا کردن براى هیچ امر کوچکى را، به خاطر کوچک بودنش رها نکنید، زیرا حاجتهاى کوچک نیز به دست همان کسى است که حاجتهاى بزرگ به دست اوست.»( کلینی، محمد، اصول کافی ، ج2، ص467، ح6) .   

 

آمده است ، لازم دانستیم در حد توان و وسع در این رساله به موضوع ارزشمند دعا و ریز موضو ع های مرتبط با آن بپردازیم .به طور مثال از جمله موارد مورد بررسی :
1 – واژه شناسی: که در این فصل سعی شده هم معنای لغوی و هم معنای اصطلاحی دعا را به طور دقیق و جامع مطرح کنیم . علاوه بر آن به موضوعات جداگانه ای در این فصل پرداخته شده است .
2 – جایگاه دعا ؛ در آن اهمیت موضوع دعا و جایگاه آن در اسلام و سایر ادیان بیان شده است .
3- دعا و خواست الهی ؛در این فصل اصل دعا کردن مورد بررسی و ارتباط آن با خواست و اراده الهی روشن می شود و مشخص می شود که هیچ گونه تضادی با هم ندارند .
4 – فوائد دعا ؛ این فصل عهده دار بیان آثار دعا کردن در زندگی هر فرد است .
5- راز تأخیر استجابت ؛ در این فصل علل و عوامل تأخیر دعاهایمان مشخص می شود .
6 – آداب و شرایط و فوائد دعا؛ که از نامگذاری آن به وضوح آشکار است که به چه مطالبی پرداخته ایم .
7- موانع استجابت؛ در این فصل به علل و عواملی که مانع از برآورده شدن دعاهایمان می شود ، پرداخته ایم .
کلید واژ ه :
دعا، استجابت، موانع دعا، آثار دعا، آداب دعا، نیایش، خدا .
مقدمه
گل از گل ، شبنم از شبنم نروید
اگر عطر ولایت را نبوید
پر از عطر دعا آیینه ها مان
مفاتیح الجنان شد سینه ها مان
به راستی آحاد بشر، عروسک‌هایی را می‌مانند که غافل از خویشتن خویش روزگاری محدود را لابه‌لای تنیده‌های زندگی مادی سپری می‌کنند، بی‌آن‌که حتی لحظه‌ای در اندیشه‌ی چراها، چگونه‌ها و بایدها نیز سیر نمایند. احساس سردرگمی و از هم گسیختگی افکار و پوچی‌های ناشی از دور شدن از فطرت و نهاد اصیل، بیشتر از پیش انسان‌ها را دچار انواع درهم ریختگی فکری و مشکلات و مصائب روحی و روانی ساخته است.هم اکنون بشر دریافته است که بازگشت به معنویت و نیز دنیای درون خویش و ارتباط با خداوند جاودانه‌ و ارزش‌های اصیل بشری، تنها نجات‌بخش وی از هیاهو و جنجال‌های ساخته‌ی دست خودش است و می‌تواند به این عوامل چون سپر و سلاحی علیه استرس و فشارهای روحی و روانی چون اضطراب و سایر معضلات بنگرد و از آن‌ها بهره جوید. بنابراین مذهب، و نیایش و ارتباط با خالق هستی راهی است که بشر می‌تواند با توانایی‌های عمیق نسبت به مبارزه با مشکلات زندگی و غیره فائق آید.از طرفی ارزش و منزلت دعا تا حدی است که خدای سبحان در مورد آن فرموده است : (قُل ما یَعبؤُا بِکم رَبِّی لَولا دُعاؤکُم)؛(1)ی 

عنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند. 

و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانه‌روز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یک ماه رمضان، و حج یک بار در عمر، زکات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده.لذاست که نگرشی دوباره و جدید به مسأله دعا و پاسخگویی به شبهات مرتبط با آن می تواند راهگشای بهتری برای ارتباط شفاف تر و رساتر با خداوند متعال، برای بسیاری،( به خصوص نسل جوان ) باشد.از این جهت است که پرداختن به این موضوع دارای اهمیت ویژه ای می باشد .در راستای این موضوع علاوه بر منابع و کتاب های اصلی ما ، مقالات و کتاب ها ارزشمندی موجود می باشد که برخی از آنها به صورت اختصاصی به این موضوع پرداخته اند و برخی دیگر ضمن مباحث جداگانه ای به موضوع دعا پرداخته اند . از جمله آنها : کتاب زیبا و دلنشین (عدة الداعی ) اثر گوهر بار عالم فرزانه ابن فهد حلی (رحمة الله علیه )، ( ارشاد القلوب ) اثر عالم فرزانه ابی الحسن دیلمی، (رساله نورعلی نور در ذکر و ذاکر و مذکور ) اثر عالم فرزانه آیت ...حسن زاده آملی (دامت براکاته )،( اسرار عبادات ) اثر عالم فرزانه آیت ... جوادى آملى (دامت براکاته)، مفتاح الفلاح، فلاح السائل، قوت القلوب، منهاج العارفین و ... . ولی هر کدام این کتاب ها جدایی از تمام مزایای آن ها دارای ضعف های اندکی از جمله سنگین بودن کلمه ها و ناراسا بودن مطالب ، قلمی دور از ادبیات امروزی ما ، طولانی بودن آنها و ... نیز می باشند که ما در این رساله اندک سعی در برطرف کردن آن ها داشته ایم. ( و این بدان معنی نیست که این رساله خالی از هر گونه خلل و ایرادی است ).اما درباره دعا و نیایش با آن همه نکته ها و گفته های گرانبار از بزرگان ، پرسش ها و شبهات بسیاری وجود دارد که سعی شده است به صورت دقیق و نگاهی تازه مورد بررسی قرار گرفته شوند . از جمله :دعا چیست ؟دعا کردن چه اهمیتی دارد و در دین عزیز اسلام دارای چه جایگاهی است ؟شرایط اجابت دعا ها چیست ؟ برای اجابت سریع تر و بهتر چه باید کرد ؟اگر ( ادعونی استجب لکم )، بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را صحت دارد ، پس علت تأخیر ها یا عدم اجابت برخی دعا ها چیست ؟اگر آن همه سخن از تأثیر دعا و سرعت اجابت از سوی خدا حقیقت دارد ، پس چگونه است که ما سالهای بسیاری است خواسته ای داریم اما هر چه بیشتر طلب می کنیم ، کمتر اثر می یابیم ؟اگر شب های قدر ، قلم تقدیر سرنوشت یک ساله ما را رقم می زنند ، پس دعاهای ما در طول سال و ارتباط روزانه یا لحظه به لحظه با خداوند متعال چه تأثیری دارد ؟ آیا اجابت دعا باعث تغییر در تقدیر یا علم خداوند نمی شود ؟ !( مصلحت نبودن ) اجابت دعاها ، باعث کندی و کاستی ما در دعا ودرخواست ازپروردگار نمی شود ؟و دیگر سوالات فراوان و مختلفی از این قبیل که ما اندکی از آنها را در این رساله جمع آوری کرده ایم .مقاله پیش روی شما سعی کرده است تا حد توان پاسخگوی پرسش هایی نظیر پرسش های فوق را داشته باشد، امید است مورد رضایت شما و مقبول درگاه باری تعالی قرار گیرد .
 

فصل اول:واژه شناسی  

معنای لغوی دعا

1 - دعا به معنای ( خواندن ) ، ( حاجت خواستن ) و ( مدد گرفتن ) است که ترجمان ایمان و عبادت و توجه به پروردگار و در خواست خواسته های خود از اوست. (2)
2 - گاهی مطلق ( خواندن ) یعنی ( دعوت ) منظور است چون سخن حضرت نوح (علی نبینا و آله ) که به پروردگار خود عرض کرد : ( فَلَم یَزِدهُم دُعائِی اِلاّ فِرَاراً)؛(3) اما دعوت من چیزی جز فرار (از حق ) بر آنان نیفزود . و زمان دیگری ( خواندن ) معنای دعاست .
3 - دعا در لغت به معنی صدا زدن و به یاری طلبیدن است(4) .به معنای خواندن(5) ، درخواست انجام دادن کار و حاجت خواستن است . راغب اصفهانی در مورد تفاوت دعا با ندا می گوید : ندا با الفاظی همچون (یا ) ، (أیا) و نظایر آن ها ادا شده و مخاطبی به آن ضمیمه نمی شود در حالی که دعا در جایی به کار می رود که نام مخاطب برده شود، هر چند ممکن است این دو و این به جای یکدیگر به کار روند(6) اما ابوهلال عسگری می گوید :دعا می تواند با صدای بلند یا کوتاه باشد اما ندا با آواز بلند است .

معنای اصطلاحی دعا

1 - معنای لغوی آن یعنی درخواست و طلب لحاظ شده با این تفاوت که اولا مخاطب دعا در معنای لغوی عام است و شامل خدا و بنده می شود درحالی که مخاطب دعا در مفهوم اصطلاحی تنها خداوند متعال است ؛ ثانیاً درمفهوم لغوی دعا کرنش و خضوع دعا کننده لحاظ نشده است اما در مفهوم اصطلاحی دعا ، خضوع در برابر خداوند لحاظ شده است .بر این اساس می توان گفت : دعا در اصطلاح شرعی به معنای روی آوردن به خداوند و در خواست از او با حالت خضوع وکرنش است(7) .
2 - در اصطلاح اهل شرع، گفت‌وگو کردن با حق تعالی، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه او و یا به نحو مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست.(8)

رابطه دعا و توسل :

خداوند نسبت به همه موجودات احاطه و چیرگی دارد و از آن ها به خودشان نزدیک تر است به فرمایش قرآن مجید خداوند از شاهرگ به انسان نزدیک تر می باشد(9) . پروردگار بدون هیچ واسطه ای نجوا و دعاهای پنهان و آشکار مردم را می شنود . امام علی (علیه السلام) می فرماید : خداوند بین تو و خودش کسی را قرار نداده ، که حجاب و فاصله باشد و تو را مجبور نساخته که به شفیع و واسطه ای پناه ببری(10).اما تمسک به واسطه ای تأثیر گذار نزد خدا در حالت دعا از نظر اسلام پسندیده و مطلوب است ، به طوری که می توان توسل را یکی از آداب دعا دانست . قرآن مجید می فرماید : (ولله الاَسماء الحُسنی فَادعُوه بِها ) برای خداوند نام های نیکو است پس با آن ها خدا را بخوانید(11) .امام صادق (علیه السلام) فرمود : به خدا قسم ما اسماء حسنی هستیم(12) . از این رو در دعاهای وارده از معصومان کم تر دعایی پیدا می کنیم که در آن توسل نباشد و در اول یا وسط یا آخر دعا صلوات بر پیغمبر و آلش دیده نشود . امام صادق (علیه السلام) می فرماید : کسی که حاجتی از خدا می خواهد آن را با صلوات آغاز نماید ، سپس حاجتش را مطرح کند و بعد با صلوات بر محمد و آلش تمام کند . خدا کریم تو از آن است که دو طرف دعا را قبول کند اما دعای وسط ( در خواست دعا کننده ) را رها سازد(13). همین حدیث خود بیان گر این است که خداوند متعال دوست می دارد به بهانه های مختلف بنده ی او با خودش تکلم نماید و در خواست هایش را مطرح کند و اگر بنا داشت اجابت دعا نکند، راه و روش اجابت را به ما نمی آموخت . ( البته ضوابط دعا کردن و آداب آن خواهد آمد ).طبق بعضی از روایات ، پیامبران بزرگ نیز در دعای خود از توسل استفاده می کرده اند . رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله و سلم ) می فرمایند :آدم (علی نبینا و آله) برای توبه خود و نوح(علی نبینا و آله) برای نجات از غرق شدن و ابراهیم (علی نبینا و آله) برای رهایی از آتش و موسی( علی نبینا و آله ) برای غلبه بر ترس در دعای خود می گفتند : ( اَللهُمّ اِنّی اَسألُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد ) سپس حاجت خود را بیان می کردند(14) .
توضیح اصطلاحات مرتبط با دعا(15)
مردمان یک چند از تقوا و دین راندند کار
زین پس اندر عهد ما نه پود مانده است و نه تار
باز یک چندی به ( رغبت )بود و ( رهبت ) بود کار
ور متابع خواهی ای دجال یک ره سر برآر(16)  

رغبت :

حالتی است که درآن کف دو دست پیداست و به سوی آسمان بلند می کنیم و نگاه می داریم . 

رهبت :

آن دست که پشت دستهایمان را به سوی آسمان بلند می کنیم . 

تضرع :

اشاره با انگشت سبابه و حرکت دادن آن به چپ و راست هنگام دعا. 

ابتهال :

بالا بردن دو دست هنگام دعا و کشیدن آن به طرف آسمان و بیان خواسته ها . 

تبتل :

دعا کردن با انگشت سبابه چپ است که با آن اشاره می کنیم به طرف بالا و پایین حرکت می دهیم (وَاذکُرِ اسمَ ربِّکَ و تَبَتَّل اِلیهِ تَبتیلا ) یاد کردن اسم پروردگارت را و تنها به او بپرداز(17)
از مقامات تبتل تا فنا
پله پله تا ملاقات خدا(18) 

استعاذه :

پناه بردن به خداوند درخواست حاجات خود از اوست به گونه ای که کف دستان خود را به نشانه ی تنهایی و بی کسی رو به قبله قرار می دهیم . 

مسألت :

نوعی خضوع و خشوع خاص در ارایه ی نیاز و درخواست حاجات است که چونان مستمندان و فقیران خود را نیازمند حقیقی و خداوند را توانند واقعی می دانیم واز حضرت حق در خواست کمک می نماییم.
نسبت به شأنت از من ناید اگر دعایی
گویم همین که عالم یک سر مسخّرت باد
هر جوشنی که شب ها من ازدعا بسازم
روزی که فتنه بارد چون جامه در برت باد(19)  

 

فصل دوم :جایگاه دعا 

جایگاه دعا در اسلام

از جمله عوامل مؤثر در تهذیب نفس، صفای باطن و رسیدن به کمال و قرب حق، دعا و نیایش به درگاه خدای سبحان است. دعا و نیایش، پیوند انسان را با خدای یکتا، برقرار نموده و موجب پرواز روح به سوی ملکوت و فضای معطر معنوی و عرفانی می شود. لذا در فرهنگ اسلامی( به خصوص فرهنگ ناب شیعه ) ، از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار و مورد تأکید و سفارش قرارگرفته است به گونه ای که در سایر ادیان به این مقوله مهم به مانند اسلام پرداخته نشده است.برای نمونه به جلوه هایی از اهمیت دعاو جایگاه آن در اسلام می پردازیم : 

 
1 - تقسیم اوقات 

بارزترین و روشن‌ترین (جلوه اهمیت دعا )ست ، که در کلام گهربار پیامبر(صلوات الله علیه و آله و سلم ) تجلی یافته است آنجا که فرمود: انسان مؤمن شبانه‌روز خود را باید چهار قسمت کند، یک بخش آن را به (دعا) و مناجات و راز و نیاز اختصاص دهد، و یک بخش آن را به امرار معاش در نظر گیرد، در بخش سوم به دیدار دوستان صالح خود برود و در بخش چهارم به لذت‌های حلال بپردازد. این تقسیم نشان دهنده اهمیت دعاست و اینکه بنده دعا و مناجات را به درگاه خدا اختصاص دهد. 

 2- دعا معیار ارزشمندی مردم است  

قرآن مجید می فرماید: (قُل ما یَعبؤُا بِکُم رَبّی لَولا دُعاؤکُم ؛ بگو پروردگار من به شما اعتنایی نمی کند اگر دعای شما نباشد )(20) یعنی اگر مردم به دعا نپردازند هدف معقول برای آفرینش آنان نیست .
 

3 - برتر از قرائت  

ائمه معصومین در مواردی (دعا کردن) را بر قرآن خواندن ترجیح می‌دادند. مردی خدمت امام باقر (علیه السلام) شرفیاب شد و سؤال کرد ای پسر پیامبر! (زیاد دعا خواندن برتر است یا زیاد قرآن خواندن؟)(21)، امام پاسخ داد: (زیاد دعا کردن بهتر است)، سپس امام (علیه السلام) فرمود: به دلیل آنکه قرآن می‌فرماید: (یا رسول‌الله، بگو به یاران اگر این دعا و راز و نیازها نباشد خدا تفضل خود را از شما دریغ می‌دارد).از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد : زیاد قرآن خواندن افضل است یا زیاد دعا کردن ؟ فرمودند : دعا خواندن . آیا نشنیدی که خدا می فرماید اگر دعای شما نباشد خدا به شما اعتنایی نمی کند(22) . بهترین دلیل به برتری دعا بر سایر عبادات دستوری است که برای دعای روز عرفه وارد شده است ؛ با وجود اهمیت روزه در روز عرفه فرموده اند : هرگاه کسی به واسطه ضعف نتواند دعاهای این روز را بخواند افضل این است که افطار کند و دعا را بخواند(23) .
 

4- دعا سلاح پیغمبران و مؤمنان است  

از دعا به عنوان وسیله ی دفاعی و سلاح یاد شده است امام رضا (علیه السلام) به یارانش فرمود از سلاح انبیاء استفاده کنید . گفتند: سلاح انبیاءکدام است ؟ حضرت فرمود : دعا(24). 
 

5- دعا ملاک برتری افردا است  

یکی از مسائلی که اهمیت و جایگاه دعا را می فهماند ، روایاتی است که در آن از دعا به عنوان شاخص و ملاک امتیاز مؤمن در روز قیامت یاد شده است . پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله و سلم )می فرمایند : دو مرد وارد بهشت می شوند که هر دو کردارشان یکسان است ولی یکی از آن ها رفیقش را بالاتر از خود می بیند ، می پرسد خدایا ! چه شد با آن که عمل ما یکسان بود ، او را برتر قرار دادی ؟ خداوند می فرماید : او از من در خواست کرد و تو دعا نکردی و نخواستی(25).امام راحل (ره) پیرامون اهمیت دعا می فرماید:(همه خیرات و برکات از همان دعا خوان هاست حتی آن ها که به طور ضعیف دعا می خوانند و ذکر الله می گویند به همان اندازه که طوطی وار در آن ها تاثیر کرده بهتر از آنهایی هستند که ترک دعا کرده اند. نماز خوان و لو این که مرتبه نازله ای داشته باشد از نماز نخوان، بهتراست، آری همین دعا خوان ها و همین کسانی که به ظواهر اسلام، عمل می کنند. یا پرونده جنایت ندارند یا پرونده جنایتشان، نسبت به دیگران کمتر است، همین دعا خوان ها در نظم این عالم دخالت دارند، دعا را نباید از بین این جمعیت، بیرون برد جوان های ما را نباید از دعا منصرف کرد(26).استاد مرتضى مطهرى(ره) نیز پیرامون اهمیت دعا از دیدگاه اولیاء الهى گویند: (اولیاء خدا هیچ چیزى را به اندازه دعا خوش نداشتند همه خواهش‏ها و آرزوهاى دل خود را با محبوب واقعى در میان مى‏گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوب‏هاى خود اهمیت مى‏دادند به خود طلب و راز و نیاز اهمیت مى‏دادند، هیچ گونه احساس خستگى و ملامت نمى‏کردند.)(27)

وجود دعا در ادیان دیگر
 

رسالت ادیان الهی سعادت انسان در دنیا و آخرت است و این سعادت فقط در پناه ارتباط با مالک حقیقی میسر است و از آنجا که دعا وسیله ارتباط بنده با خالق و پروردگار خویش است بنابراین در همه ادیان الهی، پیامبران هم خود به درگاه خداوند دعا می‌کردند و هم این وسیله تقرب را به مردم می‌آموختند، چنان چه در انجیل لوقا آمده است: (و هنگامی که او - مسیح - در موضعی دعا می‌کرد، چون فارغ شد، یکی از شاگردانش به وی گفت: خداوندا دعا کردن را به ما تعلیم نما، چنان چه یحیی شاگردان خود را بیاموخت.)(28) همچنین مسیح وقتی شاگردان خود را در خواب دید(به ایشان گفت برای چه در خواب هستید، برخاسته دعا کنید تا در امتحان نیفتید.)(29) به جز قرآن کریم در کتب، آسمانی دیگر، نیز مساله دعا بیان شده است که به چند نمونه از آن اشاره می‌شود: 

دعا در دین یهود 

(ای خداوند خدای ما، میل و رضای تو بر این تعلق گیرد که به ما عمری دراز عطا فرمایی، عمری مشحون از صلح و سلامت پر از نیکی و رحمت و ... ،عمری که در آن خجالت و شرمندگی یافت نشود، عمری توام با ثروت و عزت و سعادت که در آن ترس از تو دل و جان ما را پرکند، ای خداوند خدای ما، میل و رضای تو بر این تعلق گیرد، که در دل هیچ انسانی کینه و دشمنی علیه ما وارد نشود و کینه و عداوتی علیه هیچ انسانی بر دل ما نگذارد.)(30) وقتی که دعا در باور شخصی ربوبیت حق جای گرفت و با عمق جان خود تنها او را همه کاره یافت و چشم امید از غیر او بست به ناچار حوائج خود را نیز فقط از او می‌طلبد، ایمان به عالی‌ترین وجه هنگام دعا کردن و نماز خواندن جلوه‌گر می‌شود. زیرا تنها آن کس که به خدا و به علاقه او نسبت به آفریدگارش صمیمانه ایمان دارد، به حضور پروردگار دعا می‌کند و حاجات خود را از او می‌خواهد.دعا کردن و نماز خواندن تنها به معنی الحاح برای رفع حاجات شخصی نیست، دعا در حقیقت عبارتست از رابطه‌ای صمیمانه بین آفریدگار و آفریده، که انسان بوسیله آن از اعماق قلب با خالق خویش سخن می‌گوید.(31) از این رو، دعا و نماز هم به درگاه خداوند مقبول و خوش‌آیند است، و هم به انسان کمک می‌کند تا غم را از دل بزداید و بار روح را سبکتر سازد حتی گفته شده است: (ذات قدوس متبارک مشتاق شنیدن دعا و نماز عادلان و نیکوکاران است). دعا و نماز نیکوکاران به پارو تشبیه شده است(32) چرا؟ چون همانطور که پارو محصول را زیر و رو کرده و آن را از جایی به جای دیگر منتقل می‌سازد، به همان ترتیب دعا و نماز عادلان و نیکوکاران خشم و غضب ذات قدوس متبارک را به رحمت مبدل می‌کند.(33) برای آنکه دعای انسان اجابت شود، نه تنها باید دعایی صمیمانه باشد و از اعماق قلب برخیزد، بلکه کسی که دعا می‌کند و نماز می خواند باید شایستگی آن را داشته باشد که دعایش مستجاب ‌شود.(هر آن کس که رضایت خدا را بجا می‌آورد، و قلب خود را در وقت نماز خواندن و دعا کردن با نیت کامل متوجه او می‌سازد دعایش مستجاب می‌شود.)(34) (هر آن کس که ترس خدا در دل اوست، سخنانش شنیده می‌شود ( و دعایش مستجاب می‌گردد)).(35) لکن هیچکس نباید از ترس اینکه دعایش پذیرفته نشود، از خواندن نماز خودداری کند، بلکه باید پیوسته به دعا کردن و نماز خواندن ادامه دهد. (اگر انسان می‌بیند که نماز می‌خواند و دعا می‌کند اما دعایش مستجاب نمی‌شود، باید بار دیگر به دعا بپردازد).(36) انسان نباید هنگام دعا به خود بیاندیشد بلکه باید در عین حال به فکر همنوعان خود و احتیاجات آنان نیز باشد. هر آن کس که می‌تواند برای همنوعش دعا بخواند و جهت وی طلب رحمت و آمرزش نماید و اگر این کار را نکند، گناهکار خوانده می‌شود.(37) چنانکه گفته شده است: (و اما من، حاشا از من که به خداوند گناه ورزیده و از دعا کردن برای شما خودداری نمایم).(38)هر آن کس که برای همنوع خود دعا می‌کند و جهت او طلب رحمت می‌نماید، هنگامی که خود او در نیاز همان چیز باشد، نخست به خود او جواب داده می‌شود و خود اول نجات می‌یابد.یکی از دانشمندان یهود دعای زیر را نوشته تا به هنگام شروع سفر که در روزگاران پیش خطرات فراوان در برداشت خوانده شود: (ای خداوند خدای من، میل و رضایت تو چنین باشد که مرا به سلامت روانه کنی، گامهای مرا به سلامت هدایت فرمائی، از روی لطف تکیه گاه و محافظ من باشی و مرا از دست هر دشمن و کمین کننده‌ای در راه نجات بخشی و ...) لکن یکی از همکاران آن دانشمند درباره متن این دعا اعتراض کرد و گفت: (انسان باید همیشه خود را با جماعت شریک بداند. پس دعای سفر را چگونه باید بخواند؟ بدین صورت که: ای خداوند خدای ما، میل و رضایت تو بر این تعلق گیرد که ما را به سلامت روانه کنی و غیره. و دعا را باید بصورت جمع بخواند و نه به صورت انفرادی. (39) 

  

دعا در دین مسیحیت 

(خدای خود را شکر می‌کنم و پیوسته تو را در دعاهای خود یاد می‌آورم، چون که ذکر محبت و ایمان تو را شنیده‌ام که به عیسی خداوند و به همه مقدسین که داری، تا شراکت ایمانت موثر شود در معرفت کامل هر نیکویی که در ما است برای مسیح عیسی. زیرا که مرا خوشی کامل و تسلی رخ نمود از محبت تو از آنرو که دلهای مقدسین از تو ای برادر استراحت می‌پذیرد).(40) در انجیل آمده است که: (هنگامی که او - مسیح- در موضعی دعا می‌کرد چون فارغ شد، یکی از شاگردانش به وی گفت: خداوندا، دعا کردن را به ما تعلیم نما، چنانکه یحیی به شاگردان خود آموخت) پس عیسی به شاگردانش گفت: (هرگاه دعا کنید، گویید: ای پدر ما که در آسمانی، نام تو مقدس باد. ملکوت تو بیاید. اراده تو چنانکه در آسمان است در زمین نیز گرده شود. نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش زیرا که ما نیز هر قرضدار خود را می‌بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده.)(41) بطور کلی آنها (مسیحیان) گفتگو با خدا و ستایش و پرستش او را بطور عادی و روزانه در وقت و بی‌وقت انجام می‌دهند و دعا قسمتی از زندگی آنهاست . این دستور پولس رسول که (پیوسته دعا کنید)(42) عمیقاً بر شرق مسیحی تاثیر گذاشته است.(43) مسیحیان بخصوص ارتدوکس‌ها نیایش خاصی در منزل نیز دارند، رسم انجام نیایش‌های خانوادگی، گرچه نسبت به گذشته کمتر عمومیت دارد، اما در دنیای ارتدوکس معاصر هم باقی است. در خانه هر ارتدوکس به طور سنتی کنج یا تاقچه‌ای برای شمایل وجود دارد که در جلوی آن چراغی روشن است. عود به کار می‌رود و دعاهای خانوادگی خوانده می‌شود: در اینجا، همانند کلیسا، نیایشگر ارتدوکس مفهوم (ملکوت روی زمین) را احساس می‌کند. از طریق دعاهای ویژه خانه، مزرعه، محصول، رمه گاو و گله‌ها، سلسله نیایشهای سال مسیحی تماماً با زندگی اهل خانه و چرخه کشاورزی زمین پیوند خورده است. کتاب نیایش‌ها(44)در بردارنده نیایشهایی است برای بذرافشانی، خرمن کوبی و .... و حتی تمیزکردن کوزه‌ها.(45)
 

جایگاه متمایز و والاتر دعا نزد تشیع  

اما در میان مذاهب اسلامی، مذهب تشیع به دلیل چند ویژگی خاص، برای دعا مکانت بالا و والاتری در نظر گرفته است.
1- یکی از اختصاصات تشیع، ‌پذیرش امر بین الامرین در بحث جبر و اختیار است که بر اساس آنها هیچ نیرویی، در فعل خود استقلال ندارد و اراده خدا در همه افعال جاری است. و روشن است که اگر، ‌قدرت الهی در همه حرکات عالمیان مؤثر باشد، طلب از او نیز در تمام اعمال خرد و کلان انسان، محل ظهور می‌یابد و لذا پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله) فرموده‌اند که حتی اگر بند کفشتان پاره شد برای حل این مشکل نیز از خدا کمک بگیرید.(46)
2- ویژگی دیگر تشیع، اعتقاد به امامانی است که مظهر انسان کاملند، وبیش از همه خدا را می‌شناسند و چنان که در روایت آمده، هر کس خدا را بیشتر بشناسد، مسألت و دعای او نیز بیشتر خواهد بود.(47) اهل بیت (علیهم السّلام ) نیز بیش از همه اهل دعا بوده‌اند، چنان که امیر المؤمنین (علیه السّلام ) را دعّاء یعنی بسیار دعا کننده خوانده‌اند(48)همین صفت برای حضرت ابراهیم نیز در روایت ذکر شده است. دعاهای اهل بیت (علیهم السّلام) از آنجا که از جان پاک وصال یافته‌ای ناشی شده‌اند، بسی عمیق‌تر از دریافت‌های یک انسان عادی است، و لذا سرشار از مضامینی است ناب، که در تمامی عرصه‌های مورد نیاز، انسان تشنه معرفت را سیراب می‌کند. دعا در مکتب ایشان، فقط خواستن حاجات نیست، بلکه گفتگویی بی‌حجاب با رب العالمین است. و در ضمن آفریده‌ای است از عقاید ناب و عرفان خالص. صحیفه سجادیه، دعاهای زیبای امیر المؤمنین همچون کمیل و صباح و... مناجات عرفه امام حسین (علیه السّلام ) و ... همه گنجینه‌های درخشان معرفت و محبت الهی است. این تراث عظیم شیعی به محبین اهل بیت (علیهم السّلام ) رسیده است، در حالی که سایر مذاهب اسلامی (متأسفانه)، خود را از این منبع فیض محروم کرده‌اند.
3- علاوه بر آن شیعه به دلیل پذیرا شدن فشارها و رنجها و محرومیت‌های فراوان در طول تاریخ پرنشیب و فراز خود، به دلیل نداشتن هیچ مأمن و هیچ سلاحی برای مبارزه، بیش از سایرین به دامان دعا چنگ زده است چرا که دعا سلاح مؤمن است .(49)
نتیجه آن که دعا در ذات هر انسانی نهفته است، اما هرچه به توحید ناب نزدیک‌تر شویم، دعا اوج بیشتری می‌گیرد، تشیع توحید ناب است، و لذا دعا نیز در این مکتب، جایگاهی متمایز و والاتر از سایر مکاتب و مذاهب به خود اختصاص داده است که عبارات پرمحتوا، نورانی ، الهی، عارفانه و گرایش خاص همگان به این ادعیه‌ها بهترین دلیل گویای این مدعا است.  

فصل سوم :آیا دعا مخالفت با اراده الهی است؟آیا دعا و درخواست انسان نوعی مخالفت با ارادۀ الهی و خواستن خدا محسوب نمی شود ؟؛ آیا شیوه ای نادرست و مخالف با مقام رضا و تسلیم بندگان و صالحان نیست ؟
چون دعای امر کردی عجاب
این دعای خویش را کن مستجاب
دیده را نادیده خود پنداشتم
باز زنبیل دعا برداشتم!
ای اخی دست از دعا کردن مدار
با اجابت یا رد اویت چه کار؟(50)
پرسشی از دیر زمان برای بسیاری از صاحب نظران مطرح بوده آن است که : اگر خداوند هر آنچه مصلحت بندگان خویش بداند ، انجام می دهد و منتظر دستور و فرمان کسی نمی ماند ، چرا ما طبق دلخواه و احساس خود هر ساعت از او چیزی در خواست می کنیم ؟؛ آیا این روش ، دخالت در کار خدا و مصلحت اندیشی او نخواهد بود ؟دعا نوعی (موافقت) با خواست و اراده الهی است که با (دستور و فرمان) پروردگار صورت می پذیرد. او خود چنین درخواستی از بندگان نیک نهاد خویش نمودتا با یک گام (خواستن) به سر منزل (توانستن) دست یابند.(ادعونی استجب لکم).در پرتو دعا هر یک از ما قابلیت مبارکی برای تحصیل سهم بیشتری از فیض دعا و درخواست بندگان ، تعارض و تناقضی با خواست خداوند ندارد و از آن سو ، با رضا و تسلیم تضادی نخواهد داشت، بلکه نوعی کامل و تکامل در برابر خداوند و تسلیم نسبت به قوانین آفرینش است و در یک نگاه توجه قلبی و حقیقی به پروردگار و دریافت استعداد و شایستگیِ افزون تر نسبت به مواهب الهی و تنظیم مسیر زندگی در راه رشد و شکوفایی بندگی است.امام صادق (علیه السلام) با نگاه به نور نشسته خویش به آثار پیدا و پنهان دعا نگریسته و می فرماید :( انَّ عِندالله عزَّوَجَل مَنزِلَةٌ لا تَنالُ اِلّا بِمَسأَله و لَو اَنَّ عَبداً سَدّ فاه وَ لَم یَسأل ، لَم یَعطِ شَیئاً فاَسأل فَقط ، اِنَّه لَیسَ مِن بابٍٍ یَقرعُ اِلا یُوشَک اَن یَفتَحَ لِصاحِبه )؛(51).همانا نزد خداوند مقامی است که جز با دعا و تقاضا نمی توان به آن رسید و اگر بنده ای دهان خود را از دعا فرو بندد و چیزی تقاضا نکند ، چیزی(نیز) به او داده نمی شود ، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود چرا که هر دری را بکوبید و اصرار کنید ، سرانجام گشوده خواهد شد.آری از یک سو حفظ مصالح بندگان در تأخیر اجابت یا عدم اجابت دعاها ، نکته ایست که از شرایط اصلی دعاهاست اما از سوی دیگر دعوت بندگان به خواندن و درخواست ، نیز از شرایط بنیادین بندگی است تا از آثار و متعدد آن همچون فردی ، اجتماعی ، تریبتی ، روانی ، اعتقادی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی آشکار شود و این راه قرب به پروردگار و دوری از بن بست های زندگی که باعث یأس و افسردگی است ، همیشه روشن و برقرار باشد. زیرا دعا کردن و توفیق این عمل آسمانی باعث شرافت و منزلت انسان است و لطف خاص خدا به بندگان خود زمینه ساز سخن گفتن ما با او شده است ، این توفیق باعث سعادت و نیکبختی می شود . امام سجاد (علیه السلام) به پیشگاه حضرت حق می فرماید :(پروردگارا بزرگترین نعمتی که به ما داده ای توفیق دعاست و ارزشمند ترین اذنی که به ما عطا کرده ای سبب صحبت و گفت و گوی ما با تو شده است که اگر امر و اذن خودت نبود من هیچ گاه جرأت نمی کردم تو را بخوانم.)(52) این ارتباط ارتباط شیرین و دلنشین سبب سخن پر مهر خداوند به حضرت موسی (علی نبینا و آله) است که:(ای موسی!هرچه را حاجتمندی و نیاز داری از من بخواه؛ حتی علف گوسفند ونمک خمیرت را.)(53) روزی در محضر حضرت رسول خدا (صلوات الله علیه و آله و سلم ) سخن از درخواست بندگان از خداوند سبحان شد ، پیامبر (صلوات الله علیه و آله و سلم ) با اشاره بدان فرمود:(اِذا سَألت فَاسأل الله وَ اِذا استعنت فَاستَعِن بِالله عَزَّوَجَل ... .)هنگامی که چیزی خواستی و درخواستی داشتی ، ازخداوند بخواه و زمانی که طلب کمک کردی ، از او بخواه ، زیرا پروردگار متعال دارای علم و آگاهی به آنچه اتفاق افتاده و خواهد افتاد است.اگر تمامی مردم در صدد کمک رسانی به تو باشند ، اما اراده و خواست خدا نباشد ،نمی توانند و هرگاه بخواهند ضرر و زیانی به تو رسانند و خداوند نخواهد ، باز هم نمی توانند.(54) (پس تنها به درگاه او برو و از خدای خویش کمک بخواه.)ارج و اهمیّتی اینچنین در دعا گفتن موجب گردیده که امیر مؤمنان علی (علیه السلام) (محبوب ترین اعمال) را نزد خداوند متعال روی زمین (دعا) معرفی کند و پور عزیز آن حضرت امام صادق (علیه السلام) ، امام علی (علیه السلام) را مردی (دَعّا)، یعنی بسیار دعا کننده بداند.(55) از آن سو دعا را (کهف الاِجابَه) یعنی پناهگاه و منزلگاه امن و وسیع اجابت توصیف کنند که به واسطۀ چنین ارتباط آسمانی ، خداوند قضای حتمی و مستحکم خود را به نفع بنده خویش تغییر می دهد.! و چنان تأثیری بر آن وجود دارد که چونان لبه تیز شمشیر ، برنده خواهد بود.(56) خوشبخت و خرسند کسانی هستند که همیشه و هر جا دل به یاد و نام خدای خویش سپرده اند و پس از استجابت دعا ، باز هم در خانه خدا را رها نمی کنند و هرگز ارتباط معنوی و عبادت خویش را مشروط به اجابت دعاهای خود را نمی نمایند.اینان دعا را (درخواست) می دانند نه (دستور)! و توفیق تضرّع و ناله ،اصرار و التماس در محضر خداوند را بهترین نشانۀ اجابت می شمارند.این بینش بالنده ، زمینه ساز سخن رسول خدا (صلوات الله علیه و آله و سلم ) بود که به اصحاب خود فرمود :آیا شما را از بخیل ترین ، عاجزترین و جفاکارترین و دزدترین افراد اگاه کنم ؟اصحاب که شیفته دانستن شده بودند ، رو به آن حضرت کردند و اشتیاق خود را اظهار کردند .پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله و سلم ) فرمود:بخیل ترین مردم ، کسی است که بر مسلمانی بگذرد و سلام نکند، (در حالی که از یکصد حسنۀ سلام ، نود حسنه از آن سلام کننده است )؛ عاجز ترین انسان ها فردی است که از دعا کردن، التجاء و تضرع به پیشگاه پروردگار عاجز باشد؛ جفا کارترین افراد کسی است که اسم مرا بشنود، اما صلوات نفرستد ؛ دزدترین انسان ها هم کسی است که از نماز خود بدزدد(57) (هنوز ذکر رکوع تمام نشده است، سر از رکوع بردارد.)

---

پی نوشت ها :

1.فرقان/77
2.اصفهانی ، راغب، مفردات ، ص 170 - فراهیدی، خلیل بن سعد، کتاب العین ، ج 2 ص 221 - ابن منظور، لسان العرب ، ج 140 ص 257
3.نوح/ 6
4.المقرى الفیومى، احمد بن محمد بن على ،المصباح المنیر، ص16و17
5.فراهیدی ، خلیل بن احمد ، کتاب العین ،ج 2 ص 222 -عسگری ، ابوهلال، الفروق اللغویه، ص 534 - دهخدا ، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج 7ص 960
6.اصفهانی، راغب، مفردات، ص 170
7.خرمشاهی، بهاالدین، دانشنامه قرآن، ج 1 ص 1055
8.المصباح المنیر، ص16و17
9. ق / 16
10.نهج البلاغه، نامه 31 ص 531
11.اعراف/ 180
12.طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان،ترجمه آیت الله مکارم شیرازی ج 8 ، ص 367
13.عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ترجمه ی على افراسیابى، ج 7، ص 95
14.وسائل ج 7 ص 1141
15.دیلمی، ارشاد القلوب،ترجمه رضایى، ج‏1، ص 228
16.سنایی غزنوی
17.مزمل/ 8
18.دیوان مولوی
19.دیوان محتشم کاشانی
20.فرقان / 77
21.شفیعی، تزکیه‌النفس، ج1، باب الدعا
22.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 90، ص 299 اشاره به آیه 77 فرقان
23.مفاتیح الجنان، ترجمه الهی قمشه ای، اعمال روز عرفه از مصباح کفعمی
24.الکافی، ج 2 ، ص 498
25.بحارالانوار، ج 90، ص 302
26.کارل، اکسیس، آئین نیایش، ترجمه علی شریعتی ص 23 و 24
27.مطهرى(ره)، مرتضى، بیست گفتار، ص 286
28.کتاب مقدس،انتشارات ایلام، 1997، انجیل لوقا، باب یازدهم، بند(1)
29.همان، باب بیست و دوم، بند 46، و انجیل متی، باب بیست و ششم، بند 44
30.براخوت، 160، ب،7، دال4
31.ا،کهن، راب، گنجینه ای از تلمود، ترجمه امیرفریدون گرگانی، چاپ زیبا، 1350، ص100
32.کلمه عبری برای پارو (عتر، eter) است و همان حروف ریشه فعل (دعا کردن و نماز خواندن) را دارد.
33.کتاب مقدس، انتشارات ایلام، 1997، یواموت، 64 الف
34.شموت ربا، 3:21
35.برافوت، 6 ب
36.همان، 32 ب
37.ا، کهن، همان، ص 101
38.کتاب اول سموئیل، 23:12
39.براخوت، 29 ب: 30 ال
40.کتاب مقدس، رساله پولس رسول به فلیمون، انتشارات ایلام، 1997، آیات 7-4
41.کتاب مقدس، انجیل لوقا، باب11، آیات 4-2
42.رساله پولس رسول به فیلیپیان، باب1، آیات 3-11
43.رساله اول پولس رسول به تسالونیکیان، باب5، آیه 17
44. euchologion
45.ویر، کالیستوس، (مسیحیت شرقی) ترجمه حمید بخشنده، مجله هفت آسمان، شماره 25، ص 112
46.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ج 2، ص 872، از چاپ چهار جلدی
47.همان، ج 2، ص 869، الامام علی ( علیه السّلام) اعلم الناس بالله سبحانه، اکثرهم له مسأله
48.همان، ج 2، ص 869، الامام علی ( علیه السّلام) اعلم الناس بالله سبحانه، اکثرهم له مسأله
49.حلی، ابن فهد ، عده الداعی، ص 12
50.مولوی
51.اصول کافی،ج2،(باب فضل الدّعا و الحث علیه)، ص 338
52.صحیفه سجادیه،ترجمه شیخ حسین انصاریان ،دعای اول( در سپاس و ستایش خدا )
53.المیزان ، ج2، ص45
54.حلّی، ابن مطهر، العددالقویه، ص158
55.اصول کافی، ج2، ص467 و 468
56.اصول کافی، ج2، ص471 ،470، 469
57.وسایل الشیعه ،ج7، ص27- بحار الانوار، ج90، ص294

ادامه دارد 

منبع: اسرار نیایش در تشیع (1)