کتابها و آثار علمی پیشوایان شیعیان و ائمه معصومین (ع)

 

وظیفه ی اصلی ای که ائمه (ع) با توجه به آن ، حرکتها و فعالیتهای خود را تنظیم می کردند ، حفظ و بیان مسیری بود که پیامبر (ص) بنیان نهاده بود . شیوه ی امامان ، خصوصا پس از امام حسین (ع) ، تغییر جامعه به صورت آرام و با روشهای غیر انقلابی بود .

این شیوه ، هر چند برای تأثیر گذاری ، نیاز به زمان داشت ، اما اثری عمیق را با خود به همراه داشت . در این شیوه بیان انحرافات فکری و ناهنجارهای فرهنگی و تبیین شریعت الهی ، اصلی ثابت بود . فعالیت ائمه (ع) پس از حادثه ی کربلا ، به طور عمده ، رنگ و بوی فرهنگی داشت . از این پس ، ائمه (ع) ، به طور مستقیم در مسائل و درگیری های سیاسی وارد نشده ، تلاش محسوسی برای کسب قدرت سیاسی انجام ندادند . و ایفای رسالت خود را در قالب نهضت فرهنگی به انجام می رساندند . سیاست ائمه (ع) از این پس ، دوری ازحاکمان سیاسی و پیمودن راه مسالمت آمیز با آنان و پرداختن به مسائل فرهنگی امت اسلامی بود . آنان ، به هیچ وجه در شرایط عادی پیشنهادهای حکومت برای همکاری را نپذیرفتند ؛ زیرا این کار ، موجب مشروعیت بخشیدن به اعمال حاکمان بود .
از سوی دیگر ، علم ائمه (ع) ، علم مخصوصی بود که از گونه ی علوم بشری نبود ؛ زیرا آنان نیز همچون پیامبر (ص) ، نه به مکتبی رفتند و نه نزد معلمی شاگردی کردند و نه از هیچ راوی ای روایتی نقل کردند . (1) آنان ، در میان چهره های فرهنگی عصر خود ، چهره ی شاخص فرهنگی به حساب می آمدند ، چنانکه مراجعات زهری ( از فقهای مشهور ) به امام سجاد (ع) نشان از اهمیت و موقعیت علمی امام می کند . همچنین است وضعیت امام باقر (ع) و امام صادق (ع) ، که تعاریف بسیاری از سطح دانش این بزرگواران در زبان دیگر علما ، همچون ابوحنیفه ، آمده است .
مطالب این گفتار ، در دو قسمت آثار ائمه و روایات آنان ، عرضه می شود .
 
 
آثار ائمه معصومین(ع) 
 
نوشتن کتاب ، هر چند پس از قرن اول هجری رواج یافت ، اما در قرن اول هجری نیز گزارشهایی از مکتوبات ، در منابع تاریخی یافت می شود . این نوشته ها در زمینه ی انساب و بعضی موضوعات تاریخی و سیره ی پیامبر (ص) است . هیچ یک از این نوع کتابها باقی نمانده ؛اما اطلاعاتی از آنها را می توان در مجموعه های کتابشناسی و کتابهای مکتوبی که از آنها بهره برده اند ( همچون السیره ی ابن اسحاق و مغازی واقدی ) یافت .
در کتب رجال ، گزارشهایی درباره ی آثاری که به یکی از ائمه (ع) می رسد ، به چشم می خورد که احتمالاً نوشته ی خود ائمه و یا املای آنان بوده است . از این آثار ، بیشتر با عنوان ((نسخه )) نام برده می شود .( 2)البته بیشتر کتابهایی که از امامان دانسته شده و یا منسوب به آنان است ، توسط صحابیان ایشان ، گردآوری شده است و آنان به دست خود تألیف نکرده اند ؛ بلکه به عادت معهود آن عصر ، این کتب ، غالبا املا و بازنوشت بعدی مجالس ایشان است ؛ همچنان که از تمام معصومان (ع)، بدون استثنا ، جملات حکمت آمیز ، خطبه ها و نامه ها ی بسیاری باقی مانده است .
تعدادی از آثار منسوب به ائمه (ع)، به شرح زیر است :
 
الف ) آثار منسوب به امام علی (ع) 
جمع القرآن و تأویله . این اثر ، جمع آ وری قرآن توسط علی (ع) براساس ترتیب نزول و بیان شأن نزول و اختصاصات دیگری ، همچون اضافات تفسیری و ذکر ناسخ و منسوخ ، بوده است . وجود تفاوتهای مصحف علی (ع) با دیگر مصاحف ، مسلم است ؛ اما در وجود داشتن عینی آن تا به امروز ، تردیدهای جدی وجود دارد .
صحیفه ی علی . این کتاب ، نخستین کتابی است که در زمینه ی روایت و حدیث ، تدوین گردید و کتابی بود که به املای رسول خدا و به خط علی (ع) به رشته تحریر درآمد و به آن ، (( صحیفه )) و یا ((جامعه )) می گفتند . درباره ی این کتاب ، تعابیری همچون : جامعه ، جفر ، صحیفه و کتاب الفرائض ، توسط امامان (ع) به کار رفته است . در روایات آمده که امام باقر (ع) ، برای پاسخ دادن به مسئله ای ، به (( کتاب علی (ع) )) مراجعه کرده و از روی آن ، پاسخ گفته است .(3) در مورد دیگر ، زید بن علی ، سبب توانایی علمی ائمه (ع) برای پاسخگویی به هر سؤالی را در اختیار داشتن کتاب علی (ع) می داند ،(4) چنانکه امام صادق (ع ) ، این کتاب را جامع تمام مسائل حلال و و حرام ، ذکر می کند .(5) از روایات دیگری بر می آید که زراره و محمد بن مسلم ، این کتا ب را دیده و بخش مر بوط به ارث آن را خوانده اند .(6)
در منابع حدیثی اهل سنت نیز به صحیفه علی (ع) اشاره شده است . در صحیح البخاری ، در مواردی به این کتاب ، اشاره شده و محتوای کتاب را مسائلی درباره ی دیات ، شرایط آزادی اسیر و عدم قتل مسلمان دربرابر کافر ذکر کرده است . (7)
از روایات چنین برمی آ ید که امام علی (ع) ، دو کتاب داشته است : صحیفه ی کوچکی بوده که در دستگیره ی شمشیر ، جای می گرفته و شامل مجموعه احکامی درباره ی مسائل دیات و احکام آزادی اسیران بوده است ، وکتاب حجیم دیگری نیز داشته که به توارث ، در اختیار ائمه بعدی بوده و از آن، استفاده می کرده اند .(8)
نهج البلاغه . این کتاب ، توسط شریف رضی ( م 406 ق ) گردآوری شده و مجموعه ای از خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه علی (ع) است . نهج البلاغه ، شامل 240 خطبه ، 79 نامه ، 480 کلام از سخنان کوتاه آن حضرت است که بیشتر موارد آن در ایام خلافت و زمامداری ، در مجامع گوناگون اجتماعی ، سیاسی و نظامی ایراد گردیده است . خطبه های علی (ع) ، مورد توجه یاران حضرت قرار گر فته ودر ضبط این سخنان ، گامهایی برداشتند ، به گونه ای که در همان قرن اول ، عده ای به عنوان گردآورندگان خطبه های علی (ع) شناخته شدند . شیخ طوسی ، در شرح حال زید بن وهب ( م 96ق ) ، برای وی کتابی با عنوان خطبه های المیرالمؤمنین بر منابر و در اعیاد ، نام می برد .(9) نجاشی نیز در شرح حال مسعده بن صدقه ، از اصحاب امام صادق (ع) ، یادآور شده که او کتاب خطب أمیرالمؤمنین را تألیف کرده است.(10)
پیش از سید رضی ، بنا بر منا بع مکتوب ، همچون الفهرست طوسی و رجال النجاشی و الذریعه ، دست کم ، ده تن کتابهایی با عنوان (( خطب أمیرالمؤمنین )) داشته اند . (11)
همچنین ، پیش از نهج البلاغه در بعضی منابع ، بخشهایی از سخنان ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت آمده است . از جمله این کتب ، می توان به موارد زیر اشاره کرد : کتاب ( وقعه ) صفین نصر بن مزاحم ،کتاب الغارات ثقفی ، أخبار الطوال ، تاریخ الیعقوبی ، تاریخ الطبری ، أنساب الأشراف ، الطبقات الکبری ، مروج الذهب ..... ، الکافی کلینی و الارشاد شیخ مفید .
بعد از آن ، سید رضی ( م 406 ق ) به گردآوری خطبه ها و نامه ها و سخنان کوتاه امام پرداخت . او در صدد جمع آوری همه ی سخنان آن حضرت نبود ؛ بلکه سخنانی را که از حیث فصاحت و بلاغت ، ممتازتر از سایر سخنان وی تشخیص می داد ، در مجموعه ای گرد آورد . این مجموعه ، منتخباتی از بلیغ ترین سخنان علی (ع) است . بدین سبب ، پس از سید رضی ، دانشمندان ، در مقام تکمیل کار او کتبی با عنوان متمم و یا مستدرک نهج البلاغه پرداختند . . هشت نمونه از این تألیفات ، در مصادر نهج البلاغه و أسانیده آمده است . (12)
سید رضی ، جز در شانزده مورد ، مآخذ خود را ذکر نکرده و کتاب ، برخلاف اکثر تصانیف حدیثی از سند متصل از مؤلف کتاب تا معصوم برخوردار نیست . همین موضوع ، موجب تشکیک در صحت انتساب بعضی خطبه های نهج البلاغه به علی (ع) شده ا ست . اما از آنجا که بسیاری از خطبه ها و رسائل نهج البلاغه درمنابع ، قبل از سید رضی ، با سند متصل ، قابل شناسایی است ، مشکل چندانی ندارد . احتمالاً سید رضی ، از آن جهت که محتوای نهج البلاغه ، مجموعه ای اخلاقی ، سیاسی و اجتماعی بوده ، سعی در مستندنویسی نکرده است ؛ زیرا اهتمام علما در مستند نویسی ، عمدتا در حوزه ی احکام و تکالیف بوده است .
در نتیجه ، تلاشهایی که بعد از سید رضی در مستند کردن نهج البلاغه شده است ، تاکنون برای 140 خطبه از 240 خطبه ، 62 نامه و فرمان از 79 نامه و 340 حکمت و سخن کوتاه از 489 مورد ، سند و مأخذی از مصادر شیعه و اهل سنت به دست آمده است . (13)
نهج البلاغه از زمان گردآوری ، همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته ، به گونه ای که آقا بزرگ ، نزدیک به یکصد و پنجاه کتاب به عنوان شرح نهج البلاغه معرفی کرده است .(14) از میان این شروح ، شرح ابن ابی الحدید معتزلی از علمای اهل سنت ، و شرح ابن میثم بحرانی ، از شیعیان ، از موقعیت ممتازتری برخوردارند .
تعداد دیگری از دانشمندان نیزبه جمع آوری سخنان کوتاه آن حضرت اقدام کرده اند . از جمله ی آنها جاحظ است که کتاب مئه کلمه ، جمع آوری اوست ( این کتاب ، چاپ شده ا ست . )
همچنین ، غرر الحکم و درر الکلم نیز توسط عبدالواحد آمدی ( م 510ق )جمع آوری شده است که شرح فارسی آن ، توسط آقا جمال خوانساری انجام گرفته است ( این کتاب نیز چاپ شده است . )
 
ب ) آثار منسوب به امام سجاد (ع)  

کتب و آثار آن حضرت ، عبارتند از :
صحیفه ی سجادیه ، این کتاب ، شامل دعاهایی است که امام برای فرزندان خود ، زید و محمد باقر (ع) املاکرده و اسناد صحیفه نیز به آن دو منتهی می شود . شیخ طوسی و نجاشی که متکفل بر شماری از مواریث شیعه بوده اند ، در کتب خود،از صحیفه یاد کرده اند .(15) آقا بزرگ ، از پنجاه شرح برای صحیفه یاد می کند . که همه از قرن یازدهم به بعد ، نگاشته شده اند .(16)
فصاحت و بلاغت صحیفه ، به همراه مضامین عالی اخلاقی ، عرفانی و تربیتی آن موجب شده که از آن به (( زبور آل محمد (ص) )) یاد شود . این کتاب ، شامل 54 دعاست که برای پالایش اخلاقی و روحی انسانها برنامه ای بسیار کارساز است . امام ، در ضمن این ادعیه ، در سه قلمرو فرد ، خانواده و اجتماع ، به تبیین معارف اسلامی پرداخته و بهترین برنامه را برای مقابله با فساد اجتماعی و اخلاقی که در اثر حکومت امویان ، دامنگیر جامعه ی مسلمانان شده بود ، عرضه کرده است . دعاها در موضوعاتی همچون : طلب توبه ، برای نگهبانان مرزها ، طلب روزی ، مکارم اخلاق ، وداع ماه رمضان ، روزه عرفه و مناسبتها و موضوعات دیگر است .
صحیفه سجادیه ، مورد عنایت امام باقر (ع) ، زید بن علی و امام صادق (ع) بوده و از آن ، نسخه ای داشته اند . مسعده ، یکی از یاران امام صادق (ع) ، از او می خواهد به او دعایی آموزش دهد که در مواقع مهم ، آن را بخواند . امام صادق (ع) کتابی قدیمی به او می دهد که از آن نسخه بر دارد و می فرماید (( این ، دعای جدم علی بن حسین (ع) است )) .( 17)
صحیفه ی سجادیه ، شروح بسیاری دارد که بهترین آنها ریاض السالکین سید علیخان شیرازی است . همچنین ، ترجمه های متعددی به زبان فارسی دارد که از جمله آنها ترجمه ی ابو الحسن شعرانی ، جواد فاضل و فیض الاسلام و سید جعفر شهیدی است .
رساله ی حقوق . متن این رساله در تحف العقول ابن شعبه ( م 381 ق ) و الخصال شیخ صدوق ( م 382 ق ) آمده است . نجاشی ( م 450 ق ) ، از این رساله در کتاب خود ، نام برده است .(18)
موضوع رساله ، بیان وظایف و تکالیف و حقوق انسان در عرصه های گوناگون زندگی است . در این رساله ، 51 حق ذکر شده و به حقوقی همچون : حق خدا ، حق ا عضا وجوارح ، حق نماز و روزه ، حق معلم و رعیت ، حق پدر و مادر و همسر و فرزند ، حق همسایه و دوست ، حق همکیشان و اهل ذمه و دیگر حقوق ، پرداخته شده است .
 
ج ) آثار منسوب به امام باقر (ع)  
تفسیر . ابن ندیم در الفهرست ، کتاب تفسیری را به امام نسبت داده که ابو الجارود زیاد بن منذر ، از آن حضرت ، روا یت کرده است .(19)
 
د ) آثار منسوب به امام صادق (ع)  
توحید مفضل . روایتگر این کتاب ، مفضل بن عمر جعفی است که به صورت املا ، کتاب را از امام صادق (ع) نقل کرده است . نجاشی در رجال خود آن را کتاب (( فکر ( اندیشه کن ) )) نامیده است . (20)موضوع کتاب ، درباره ی اثبات خداوند و رد دهریان و شگفتی های آفرینش است . این کتاب ، هر چند به صورت مرسل و بدون سند متصل ، نقل شده است ؛ اما چون محتوای آن ، مربوط به احکام عبادی نیست ؛ از سوی دانشمندان ، پذیرفته شده است ( این کتاب ، به چاپ رسیده است . )
اهلیلجه . رساله ای است از امام صادق (ع) در رد ملحدان و احتجاج بر آنها . راوی این کتاب نیز مفضل بن عمر جعفی است . (21)
رساله عبدالله نجاشی . نامه ای است از امام به حاکم اهواز . نجاشی فهرست نگار ، این رساله را تنها تصنیف امام صادق (ع) ذکر می کند .(22) می توان نظر نجاشی را چنین توجیه کرد که این رساله ، تنها اثری است که به دست خود امام صادق (ع ) ، تدوین شده است ؛ اما آثار دیگر ، املا و یا جمع آوری است .
کتاب الامامه . ابن ندیم ، آن را در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(23)
کتا ب الفضائل . ابن ندیم آن در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(24)
رساله ای در احکام و مسائل شرعی و رساله ای در غنا یم و خمس . در تحف العقول ، از آنها یاد شده است . (25)
رساله ی آن حضرت به یارانش . امام از اصحابش خواسته این رساله را مباحثه و بدان ، عمل کنند . کلینی ، این رساله را در آغاز روضه ی الکافی آورده است . (26)
رساله های دیگری نیز از امام صادق (ع) موجود است که در تحف العقول ، الفهرست ابن ندیم و کشف الظنون به آنها اشاره شده است . (27)
مصباح الشریعه . موضوع این کتاب ، برر سی آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شیعه ی جعفری است . این کتاب ، منسوب به امام است و از سوی علمای شیعه ، به دلیل اشکالات موجود در سند کتاب و محتوای آن ، مورد تردید قرار گرفته است . عبارات کتاب با فرهنگ صوفیه تطابق دارد و در آن ، مصطلحات صوفیه و مشایخ آنان ( همچون ربیع بن خثیم ) ، یافت می شود که نشان از تألیف کتاب توسط یکی از متصوفه دارد .
 
ه ) آثار منسوب به امام کاظم (ع) 
وصیت امام به هشام بن حکم . رساله ای بلند در بیست صفحه است و در آن ، امام صفات عقل را بر شمرده است . این رساله در تحف العقول ، مندرج است .(28)
 
و ) آثار منسوب به امام رضا (ع) 
تعدادی از تألیفات امام (ع) ، به صورت املا به شرح زیر است :
طب الرضا یا الرساله المذهبه . 29)امام رضا (ع) ، این کتاب را که درباره ی صحت مزاج و راهنمایی او به غذاهاست ، برای مأمون نوشته و شامل اطلاعاتی درباره ی بدن انسان و دستورهایی در بهداشت فردی و عمومی است .
مجلسی در جلد چهارم بحارالانوار ، تمام این رساله را آورده است . همچنین ، این رساله که در حدود سی صفحه است ، در مجموعه آثار کنگره امام رضا (ع) به چاپ رسیده است .(30)
صحیفه الرضا (ع) . این کتاب ، در بر دارنده ی تعداد 204 روایت از سخنان امام رضا (ع) است که چون در نقل احادیث ، امام ، اسناد آن را از طریق پدران خود تا پیامبر (ص) ادامه داده ، به السلسله الذهبیه نیز مشهور است . احادیث این کتاب ، در موضوع توحید ، عبادات ، احکام ، تفسیر ، فضایل پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) آن حضرت است . همچنین ، درباره اخلاق ، آداب خوردنی ها و طب ، مطالبی در بردارد . این کتاب ، که یکی از اصول چهارصدگانه اولیه و از منابع کتا بهایی همچون التوحید صدوق و عیون أخبار الرضا (ع) شمرده می شود ، از طریق هشتاد سند مختلف ، نقل شده و به دست ما رسیده است .(31)
فقه الرضا (ع) . درانتساب این کتاب به امام ، تردید شده است . محققان معتقدند اکثر عبارات کتاب با عبارات کتاب الشرائع علی بن بابویه ، تشابه و توافق دارد . سید حسن صدر ، معتقد است این کتاب ، همان التکلیف شلمغانی است . علامه مجلسی در بحارالأنوار ، از این کتاب استفاده کرده و به آن ، استناد کرده است . محققان ، مجهول بودن هزار ساله ی آن و یافت نشدن هیچ اشاره از آن ، حتی به صورت نام در میان اصحاب ائمه رادلیل بر عدم صحت انتساب آن به امام می دانند .(32)
 
ز ) آثار منسوب به امام هادی (ع) 
رساله هایی از امام هادی (ع) باقی مانده است که دو مورد آنها در کتاب تحف العقول ذکر شده است .( 33) همچنین ،رساله ای نیز در مناقب ابن شهر آشوب آن حضرت ، ذکر شده است .(34)
 
ح ) آثارمنسوب به امام حسن عسکری (ع)  
التنفسیر المنسوب الی الامام العسکری .این تفسیر که شامل تفسیر که شامل تفسیر سوره ی حمد و بقره ، به همراه روایاتی در مقام و منزلت اهل بیت (ع) است ، منسوب به امام حسن عسکری (ع) است . کتاب ، ازجهت سند و اشتمال بر نقل معجزاتی غیر قابل قبول که در منابع دیگر از آن اثری نیست و آوردن وقایع خلاف تاریخ همچون حبس مختار توسط حجاج و یا حضور سعد بن ابی وقاص در فتح نهاوند ، مورد تردید علما قرار گرفته و صحت انتساب آن ، تأیید نشده است ، ضمن آنکه هیچ نقلی ازاین کتاب در دو تفسیر شیعی تفسیر القمی و تفسیر العیاشی که در همان عصر نگا شته شده ، یافت نمی شود . قاعدتا اگر این کتاب از امام بود ، درآن دو تفسیر باید مورد استفاده قرار می گرفت .(35)
رساله ای در بیان مسائل حرام وحلال . ابن شهر آشوب ، این رساله را در مناقب ، آورده است .(36)
 
 
روایات ائمه معصومین (ع) 
 
در این مجال تعداد روایات باقی مانده از ائمه (ع) را که از کتب اربعه ی شیعه استخراج شده ، عرضه می کنیم ، البته این ارقام ، شامل تمام احادیث ائمه (ع) نیست ؛ زیرا در کتب اربعه ، بیشتر احادیث فقهی جمع آوری شده است . احادیث دیگری از ائمه (ع) در کتابهای همچون کتابهای شیخ صدوق ، وجود دارد که به کتب اربعه ، راه نیافته است . تعداد روایات منقول از ائمه اطهار که دراین کتابها آمده ، بدین شرح است .:
از امیرمؤمنان (ع) ، 911 روایت
از امام مجتبی (ع) ، 48 روایت
از امام حسین (ع) ، 28 روایت
از امام سجاد (ع) ، 300 روایت .
از امام باقر(ع) ، 7969 روایت
از امام صادق (ع) ، 31325 روایت
از امام کاظم (ع) ، 2958 روایت
از امام رضا (ع) ، 2312 روایت
از امام جواد (ع) ، 421 روایت
از امام هادی (ع) ، 473 روایت
از امام عسگری (ع) 204 روایت .(37)
از مقایسه آمار یاد شده ، به این نتیجه می رسیم که اولا ، در حدیث شیعه ، روایات وارد شده از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) ، درصد بیشتری را تشکیل می دهد . ثانیا، پس از روایات آن دو بزرگوار ، بیشترین روایات ، متعلق به امام هفتم و امام هشتم است ؛ اما از دوران امام نهم به بعد ، علاوه برآنکه تعداد روایات صادر شده کاستی می گیرد ، روایات به صورت مکاتبه و توقیع است ، نه سماع و شرفیابی و این خود ، می توان نموداری از شاخص تقیه و جو اختناق باشد .
 

---

 
پی نوشت ها:
 
1-مناقب آل أبی طالب ، ج 1 ، ص 313
2-رجال النجاشی ، ص 224 ، 227 ، 228 ، 229 ، 282 ، 355 ، و.... ( ش 586 ؛ 599 ؛ 602 ، 606 ، 750 ، 950 و ..... )
3-همان ، ص 360 ( ش 966 )
4-اختیار معرفه الرجال ، ص 376 ( ش 706 )
5-الکافی ، ج 1 ، ص 242 .
6-همان ، ج 7 ، ص 94 .
7-بخاری ، محمد بن اسماعیل ، صحیح البخاری ، ج 1 ، ص 36 و ج 2 ، ص 221 و ج 4 ، ص 67 ، ج 8 ، ص 45 و 48 .
8-برای اطلاع بیشتر از اختلاف عناوین کتابهایی همچون جفر ، جامعه کتاب الفرائض با کتاب یا صحیفه علی (ع ) یا یکی بودن همه این عناوین به کتاب حسین مدرسی مراجعه شود . منقولات و توضیحاتی که از صحیفه فاطمه ( س ) در منابع وجود دارد ، مطابق با توضیحاتی است که درباره کتاب علی (ع) به چشم می خورد ، مدرسی ، حسین ، میراث مکتوب شیعه ، ص 22 .
9- الفهرست ، طوسی ، ص 72 ، ( ش 291 )
10- رجال النجاشی ، ص 415 ( ش 1108 )
11- الذریعه الی تصانیف الشیعه ،ج 7 ، ص 187
12- حسینی ، عبدالزهراء ، مصادر نهج البلاغه و أسانیده ، ج 1 ، ص 202
13- تعدادی از کتابها که به همین منظور تدوین شده ، به شرح زیر است :
مدارک نهج البلاغه ، اثر شیخ هادی آل کاشف الغطاء ؛ استناد نهج البلاغه ، اثر امتیاز علیخان عرشی ؛ مصادر نهج البلاغه و أسانیده ، از عبدالزهراء خطیب حسینی ؛ پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه ، از سید محمد مهدی جعفری ؛ مدارک نهج البلاغه ، از رضا استادی ؛ نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه ، از محمد باقر محمودی .
14- مصادر نهج البلاغه و أسانیده ، ج 1 ، ص 267 .
15- رجال النجاشی ، ص 427 ( ش 1144) ؛ الفهرست ، طوسی ، ص 477 .
16- الذریعه الی تصانیف الشیعه ، ج 13 ، ص 345 .
17- الأمالی ، طوسی ، ص 15 .
18- رجال النجاشی ، ص 116 ( ش 296 )
19- الفهرست ، ابن ندیم ، ج 36
20- رجال النجاشی ، ص 416 ( ش 1112 )
21- الذریعه الی تصلانیف الشیعه ، ج 2 ، ص 484 .
22- رجال النجاشی ، ص 101 ( ش 253 )
23- الفهرست ، ابن ندیم ، ص 198 .
24- همان
25- تحف العقول ، ص 331
26- الکافی ، ج 8 ، ص 2 .
27- تحف العقول ، ص 383
28- معروف به الرساله الذهبیه
29- تحقیق نسخه را محمد مهدی نجف انجام داده است ( ر. ک: مجموعه ی آثار کنگره ی امام رضا (ع) ، ص 357 . )
30- ر.ک مقدمه ی کتاب صحیفه ی الامام الرضا (ع) ، تحقیق مدرسه ی الامام المهدی (ع) ، ص 43 .
31- تحقیقی پیرامون کتاب فقه الرضا (ع) ، ص 360 .
32- تحف العقول ، ص 458 .
33- منا قب آل أبی طالب ، ج 4 ، ص 435 .
34- تحف العقول ، ص 458 .
35- محمد جواد بلاغی ، رساله ای در رد انتساب کتاب به امام عسکری (ع) نوشته است . همچنین رضا استادی در مقاله ای اقوال مخالفان و موافقان را در این باب جمع کرده است ( استادی ، رضا ، الرسائل الأربعه عشر ، ص 162 و 187 )
36- مناقب آل أبی طالب ، ج 4 ، ص 457 .
37-این ارقام با استفاده ی از برنامه رایانه ای درایه النور ، استخراج شده است . شایان ذکر است .که این ارقام ، تکراری است ، یعنی اگر حدیثی در هر چهار کتاب آمده ، چهار کتاب آمده ، چهار بار شماره شده است .

منبع:  برگرفته از کتاب تاریخ تشیع